Pierwsza Księga Samuela

          Pierwsza Księga Samuela to jedna z ksiąg historycznych Starego Testamentu, opisująca przełomowy okres w dziejach Izraela — przejście od rządów sędziów do monarchii. Jej głównymi bohaterami są prorok Samuel, król Saul oraz młody Dawid. Księga ukazuje powołanie Samuela przez Boga, namaszczenie Saula na pierwszego króla Izraela, a także początki kariery Dawida, który zdobywa zaufanie ludu i Bożą przychylność. Tekst podkreśla wagę posłuszeństwa wobec Boga oraz ukazuje konsekwencje pychy i nieposłuszeństwa władców.

          Istotne jest to, że istnieją artefakty i struktury archeologiczne — od Tel Dan Stele po odkrycia w Khirbet Qeiyafa, Tell el-Ful, Shiloh — które pośrednio potwierdzają historyczność postaci takich jak Samuel, Saul i Dawid, a także istnienie zorganizowanego państwa izraelskiego w czasach opisanych w Pierwszej Księdze Samuela. Choć dowody te są fragmentaryczne i różnie interpretowane, stanowią ważny punkt odniesienia dla dalszych badań i debat naukowych na temat skali i charakteru biblijnych wydarzeń.

          Wśród kluczowych znalezisk archeologicznych należy wymienić: bazaltową stele z Tel Dan znaleziona podczas prac wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym Tel Dan w 1993 i 1994 roku w północnym Izraelu (X wiek przed Chr.) — kamienna stela z aramejską inskrypcją wspominającą „dom Dawida”. To najstarsze pozabiblijne odniesienie do rodu Dawida, uznawane za dowód na jego istnienie jako realnej dynastii, w której Chazael, król Aramu-Damaszku, chwali się swoimi zwycięstwami nad królem Izraela i jego sojusznikiem, królem z „Domu Dawida”. Stela stanowi najstarsze pozabiblijne źródło, w którym pojawia się imię króla Dawida.

Forteca Khirbet Qeiyafa — datowana na przełom XI i X wieku przed Chr., z masywnymi murami i dwiema bramami. Położona nad doliną Elah, gdzie według Biblii Dawid walczył z Goliatem. Znaleziono tam ostrakon z inskrypcją, mogącą odnosić się do Esh-Baala (Ishbosheta), syna Saula. Znalezisko sugeruje istnienie piśmiennictwa i struktury administracyjnej w tamtym okresie.

Tell el-Ful (tradycyjna Gibeah) — miejsce utożsamiane ze stolicą Saula. Odkryto tam pozostałości fortecy z epoki wczesnego żelaza (ok. 1100 przed Chr.), zgodne z biblijnym opisem siedziby króla.

Tel ‘Eton — budowla z obrobionych kamieni (ashlar), datowana na X wiek przed Chr., prawdopodobnie rezydencja urzędnika królestwa Judy. Wraz z innymi miejscami, jak Khirbet Qeiyafa czy Tel Megiddo, wskazuje na rozwój centralnych struktur państwowych już w X wieku przed Chr.

Pałac Eilat Mazar w Jerozolimie (Miasto Dawida) — monumentalna struktura z murem schodkowym, datowana na początek X wieku przed Chr., zidentyfikowana przez część badaczy jako możliwy pałac Dawida. Choć interpretacja ta jest kontrowersyjna, znalezisko wspiera hipotezę o istnieniu monarchii izraelskiej w tym okresie.

Shiloh — miejsce działalności Samuela. W czasach biblijnych w Shiloh przechowywano Arkę Przymierza. Dziś identyfikuje się ono z miejscowością Chirbet Selun, 16 km na północ od Bet El na Zachodnim Brzegu Jordanu. Wykopaliska odsłoniły monumentalną strukturę oraz północną bramę, którą niektórzy identyfikują z namiotem przymierza (tabernakulum). Znaleziono również artefakty kultowe oraz możliwe miejsce powołania Samuela (1 Sm 3).

          Sceptycy, tacy jak Israel Finkelstein, argumentują, że rola Saula i Dawida mogła być znacznie mniejsza lub została wyolbrzymiona w późniejszych tradycjach. Według niektórych historyków biblijna narracja została ukształtowana dopiero w późniejszych redakcjach tekstu. Jednakże odkrycia ostatnich dekad — zwłaszcza w Khirbet Qeiyafa i w rejonie Miasta Dawida — wspierają tezę o istnieniu zorganizowanego królestwa Judy już w X wieku przed Chr.

          Po zebraniu powyższych informacji nasuwa się refleksja, że opisy zawarte w Pierwszej Księdze Samuela — podobnie jak w innych księgach historycznych Starego Testamentu — mogły pełnić nie tylko funkcję narracji religijnej, ale również stanowiły pewnego rodzaju fundament ideologiczny dla kształtującej się monarchii izraelskiej. Biblijna opowieść nie tyle relacjonuje wydarzenia w sposób ściśle kronikarski, ile interpretuje je przez pryzmat relacji między Bogiem a Jego ludem. W tym sensie historia Samuela, Saula i Dawida staje się nie tylko opowieścią o władzy, lecz także o przymierzu, posłuszeństwie i Bożym prowadzeniu.

          Nie można przy tym pominąć faktu, że archeologia dostarcza coraz więcej danych, które choć nie potwierdzają wszystkich szczegółów opowieści biblijnej, to jednak sugerują istnienie realnych struktur politycznych, osadniczych i administracyjnych w omawianym okresie. Artefakty takie jak Tel Dan Stele, forteca w Khirbet Qeiyafa czy budowle z Miasta Dawida pozwalają spojrzeć na teksty biblijne nie tylko jako dokumenty wiary, ale również jako świadectwa pamięci historycznej i tożsamości narodowej.

          W tym świetle można stwierdzić, że biblijna narracja nie powstała w oderwaniu od historii, ale raczej jako jej interpretacja i świadoma rekonstrukcja — tworzona z perspektywy późniejszych pokoleń, dla których przeszłość była źródłem sensu, legitymacji i duchowego dziedzictwa.

         Do ciekawych sformułowań można przytoczyć: "Jeśli człowiek zawini przeciw człowiekowi, sprawę rozsądzi Bóg; lecz gdy człowiek zawini wobec Pana – któż się za nim wstawiał?” (1 Sm 2,25); "nie tak bowiem człowiek widzi <jak widzi Bóg>, bo człowiek patrzy na to, co widoczne dla oczu, Pan natomiast patrzy na serce»." (1 Sm 16,7).

Znaczenie Księgi Rut w opowieści o królu Dawidzie

 

          Księga Rut, choć krótka i pozornie prosta, odgrywa istotną rolę w biblijnej narracji, zwłaszcza w kontekście historii króla Dawida. Opowiada ona o losach Moabitki Rut, która po śmierci męża postanawia pozostać wierna swojej teściowej Noemi i towarzyszy jej w powrocie do Betlejem. Tam, dzięki swej lojalności, pracowitości i pokorze, zdobywa szacunek lokalnej społeczności i ostatecznie wychodzi za mąż za Booza – krewnego jej zmarłego męża.

          Znaczenie tej opowieści sięga jednak znacznie głębiej niż tylko opis osobistej historii kobiety spoza Izraela. Księga Rut kończy się bowiem genealogią, w której Rut i Booz stają się pradziadkami Dawida, późniejszego króla Izraela. W ten sposób narracja ta nie tylko przygotowuje grunt pod pojawienie się jednej z najważniejszych postaci biblijnych, ale również podkreśla, że nawet osoby spoza narodu wybranego – jak Rut – mogą odegrać kluczową rolę w Bożym planie zbawienia.

          Księga Rut stanowi więc ważne tło teologiczne i literackie dla historii Dawida. Ukazuje wartości takie jak wierność, pokora i Boża opatrzność, które są także obecne w opowieści o królu Dawidzie. Co więcej, poprzez pokazanie pochodzenia Dawida, tekst ten podkreśla, że wielkość nie zawsze rodzi się z potęgi i czystości rodu, lecz często z cichości, zaufania Bogu i wierności w codziennym życiu.

          Zacytowana fraza z Księgi Rut: „Niech mi Pan to uczyni i tamto dorzuci” (Rt 1,17) jest klasycznym przykładem semickiej formuły przysięgi z przekleństwem (klątwą), zastrzeżeniem, które ma potwierdzić prawdziwość wypowiedzi i gotowość poniesienia surowych konsekwencji w razie jej złamania. Fraza ta jest  przywoływana w kolejnych księgach: 1 Sm 3,17; 1 Sm 14,44; 1 Sm 20,13; 1 Sm 25,22; 2 Sm 3,9.35; 2 Sm 19,14; 1 Krl 2,23; 1 Krl 19,2; 1 Krl 20,10; 2 Krl 6,31. Najczęściej wypowiadają ją królowie, prorocy lub inni ludzie w sytuacjach kryzysowych, przy składaniu przysiąg lub wyrażaniu determinacji, np. Saul, Dawid, Elizeusz.

          Księga Rut kończy się genealogią Dawida: "A oto potomkowie Peresa. Peres był ojcem Chesrona. Chesron był ojcem Rama, Ram był ojcem Amminadaba. Amminadab był ojcem Nachszona, Nachszon był ojcem Szalmona. Szalmon był ojcem Booza, Booz był ojcem Obeda. Obed był ojcem Jessego, a Jesse był ojcem Dawida." (Rt 4,18–22).

Księga Sędziów

 

          Księga Sędziów nie jest dokumentem historycznym w nowożytnym sensie, takim jak kronika czy relacja oczami naocznego świadka. Stanowi natomiast tekst o charakterze religijnym i literackim, głęboko zakorzeniony w nurcie deuteronomistycznym – podejście teologiczne. Głównym celem autorów i redaktorów Księgi nie było przedstawienie chronologicznie uporządkowanego i neutralnego opisu wydarzeń, lecz teologiczna interpretacja dziejów Izraela. Narracja podporządkowana jest idei przymierza z Jahwe – niewierność ludu prowadzi do klęski i ucisku ze strony wrogów, natomiast nawrócenie i powrót do Boga skutkują wybawieniem i odrodzeniem wspólnoty.

          Jedną z istotnych cech Księgi Sędziów jest brak spójnej chronologii. Czasy panowania poszczególnych sędziów są przedstawione w sposób niesystematyczny – ich długość sumuje się do ponad 400 lat, co pozostaje w sprzeczności z innymi biblijnymi przekazami oraz z danymi pochodzącymi ze źródeł pozabiblijnych. Opowieści zawarte w księdze są regionalne, skupione wokół poszczególnych plemion i obszarów Kanaanu. Brakuje jednego ośrodka władzy i wyraźnie zarysowanej struktury państwowej, co dobrze oddaje realia tzw. epoki plemiennej, ale może również świadczyć o redakcyjnym scaleniu różnych lokalnych tradycji w jedną, uogólnioną narrację.

          Z punktu widzenia archeologii, Księga Sędziów nie znajduje jednoznacznego potwierdzenia. Dla wielu opisanych wydarzeń – jak np. niektóre bitwy czy losy postaci takich jak Samson – brak jest wyraźnych śladów w materiale archeologicznym. Choć pewne miasta, takie jak Chasor czy Bet-Szemesz, wykazują ślady zniszczeń w okresie żelaza I (ok. 1200–1000 przed Chr.), trudno jest jednoznacznie powiązać te znaleziska z konkretnymi wydarzeniami opisanymi w księdze. Mimo to, ogólny obraz rozproszonego osadnictwa, braku scentralizowanej władzy i lokalnych konfliktów jest zgodny z wynikami badań nad tą epoką.

          Niektórzy badacze dopuszczają możliwość, że postacie takie jak Debora, Gedeon czy Jeftach mają swoje pierwowzory w realnych wodzach plemiennych tamtego okresu. Inne postacie, jak Samson, mają charakter wyraźnie legendarny i epicki – pełne są cudowności, elementów folkloru i symboliki (np. nadludzka siła związana z włosami, walka z lwem, zburzenie świątyni). Ich obecność w narracji służy nie tylko przekazowi religijnemu, ale również funkcji literackiej i dydaktycznej.

          Redakcja Księgi Sędziów miała miejsce znacznie później niż opisywane wydarzenia – prawdopodobnie w okresie monarchii lub nawet po upadku Judy (VII–VI wiek przed Chrystusem). Tekst został zredagowany przez środowiska deuteronomiczne, dla których celem było wykazanie, że tylko wierność przymierzu i silna, scentralizowana władza mogą zapewnić stabilność i błogosławieństwo od Boga. W ten sposób Księga wpisuje się w szerszy nurt literatury deuteronomistycznej, mającej na celu teologiczną reinterpretację historii Izraela w świetle przymierza i odpowiedzialności moralnej.

          Księga Sędziów ukazuje okres podboju Kanaanu jako długi, rozciągnięty w czasie i niepełny. Obraz ten odbiega od triumfalistycznej narracji zawartej w Księdze Jozuego i wskazuje raczej na lokalne walki, powtarzające się zagrożenia ze strony sąsiadujących ludów – takich jak Filistyni, Ammonici czy Moabici – oraz brak jednolitej organizacji politycznej. W ten sposób tekst przekazuje wizję historyczną i religijną, w której chaos i upadek wynikają z braku posłuszeństwa wobec Jahwe oraz z braku silnego przywództwa.

          Księga Sędziów nie jest rzetelną relacją historyczną, ale świadomie skonstruowaną opowieścią religijną, której celem jest przekaz teologiczny i ideologiczny. Mimo elementów legendarnych, niespójności chronologicznych i braku potwierdzeń w źródłach zewnętrznych, tekst ten pozostaje ważnym świadectwem świadomości religijnej starożytnego Izraela oraz próbą interpretacji jego dziejów w świetle przymierza z Bogiem.

          Warto dodać, że «Pieśń Debory», zawarta w Księdze Sędziów 5, jest uznawana za jeden z najstarszych fragmentów Biblii hebrajskiej i zarazem jeden z najstarszych zabytków literatury starożytnego Izraela.

          Według wielu badaczy, pieśń ta powstała około XII wieku przed Chr., co czyni ją jednym z pierwszych świadectw języka hebrajskiego w formie poetyckiej. Przekazuje ona relację z militarnego zwycięstwa Izraelitów pod wodzą sędzi Debory i wojownika Baraka nad wojskami Kananejczyków dowodzonymi przez Siserę.

          Debora, jako prorokini i sędzia, pełniła wyjątkową rolę w historii Izraela – była jedną z nielicznych kobiet, które zajmowały przywódcze stanowisko w życiu religijnym i społecznym ludu izraelskiego. Jej postać symbolizuje mądrość, odwagę i Boże prowadzenie.

          Z literackiego punktu widzenia «Pieśń Debory» ma formę hymnu dziękczynnego, który nie tylko celebruje zwycięstwo, ale także podkreśla wierność Bogu jako klucz do pomyślności narodu. Utwór zawiera liczne archaizmy, paralelizmy i obrazowe metafory, co świadczy o jego starożytności i artystycznym kunszcie. «Pieśń Debory» ma ogromne znaczenie dla badań nad historią Izraela, ponieważ zawiera odniesienia do podziałów plemiennych, geografii Kanaanu oraz stosunków międzyplemiennych w epoce sędziów – okresie przed ustanowieniem monarchii izraelskiej.

          W Księdze wielokrotnie pojawiają się postacie aniołów, co świadczy o tym, że autorzy byli pod silnym wpływem rozwijającej się angelologii – nauki o bytach niebiańskich – charakterystycznej dla późniejszych etapów tradycji judaistycznej, zwłaszcza okresu drugiej świątyni.

          Wzmianki o aniołach w Biblii hebrajskiej i Nowym Testamencie są wyrazem wynikiem stopniowego kształtowania się złożonej doktryny religijnej, w której aniołowie pełnili funkcje posłańców Boga, wykonawców Jego woli i pośredników między niebem a ziemią.

Księga Jozuego

          Księga Jozuego, powstała w ramach tradycji judaistycznej, różni się istotnie od wielu innych tekstów o charakterze religijnym lub mitologicznym. Wyróżnia ją to, że zawarte w niej opisy wydarzeń, miejsc oraz postaci coraz częściej znajdują – choć częściowe i niejednoznaczne – potwierdzenie w badaniach archeologicznych, które od niedawna coraz śmielej wkraczają w obszar weryfikacji narracji biblijnych. Współczesna nauka, korzystając z nowoczesnych metod datowania oraz eksploracji stanowisk archeologicznych na terenie starożytnego Kanaanu, potrafi wskazać konkretne lokalizacje i ślady osadnictwa odpowiadające niektórym biblijnym opisom. Choć oczywiście nie wszystkie fragmenty Księgi można bezpośrednio potwierdzić, rosnąca liczba znalezisk sugeruje, że autorzy tekstu, oprócz celów teologicznych, odwoływali się również do realiów historycznych znanych im z tradycji ustnej lub lokalnych przekazów. Dzięki temu Księga Jozuego pełni podwójną rolę – jest zarówno dokumentem o wymiarze duchowym, jak i źródłem, które może dostarczać danych pomocnych w badaniach nad dziejami starożytnego Bliskiego Wschodu.

          Jednym z najbardziej znanych przykładów konfrontacji archeologii z przekazem biblijnym są wykopaliska prowadzone na terenie starożytnego Jerycha (Tell es-Sultan). Według Księgi Jozuego miasto miało zostać zdobyte w sposób cudowny – jego mury runęły po siedmiokrotnym okrążeniu przez wojsko izraelskie i kapłanów niosących Arkę Przymierza (Joz 6). Brytyjski archeolog John Garstang, prowadzący badania w latach 1930–1936, uznał, że odkrył ślady nagłego zniszczenia miasta około 1400 r. przed Chr., co mogło odpowiadać biblijnemu opisowi. Wskazywał m.in. na warstwę popiołu i gruzu jako dowód gwałtownej katastrofy. Jednakże w latach 50. XX w. Kathleen Kenyon, stosując nowocześniejsze metody stratygraficzne, stwierdziła, że zniszczenie Jerycha nastąpiło znacznie wcześniej, około 1550 r. przed Chr., najprawdopodobniej w wyniku inwazji Hyksosów lub lokalnych konfliktów. Jej badania wykazały, że w epoce, którą większość biblistów wiąże z działalnością Jozuego (ok. XIII w. przed Chr.), Jerycho było praktycznie opuszczone. Te ustalenia, choć nadal dyskutowane, stały się dominującym stanowiskiem w środowisku archeologicznym.

          Brak jednoznacznych dowodów archeologicznych nie przesądza jednak o całkowitej fikcyjności opowieści. Współcześni badacze coraz częściej wskazują, że proces zajmowania Kanaanu przez Izraelitów mógł być stopniowy i skomplikowany – obejmować migracje, asymilację i lokalne konflikty – a nie jedynie serię gwałtownych, totalnych podbojów. Tymczasem narracja biblijna przedstawia wydarzenia w formie uporządkowanej, nacechowanej teologicznym przesłaniem o boskim wsparciu i realizacji obietnic danej Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi.

          Księga Jozuego opisuje liczne kampanie wojenne, często ukazując całkowite wyniszczenie zdobytych miast, w tym zabijanie kobiet i dzieci. Tego rodzaju przedstawienia, zgodne z ideą boskiego sądu nad „grzechem ludów Kanaanu”, rodzą poważne pytania natury etycznej. Dla starożytnych odbiorców mogły one stanowić potwierdzenie wyjątkowej roli Izraela jako narodu wybranego; dla współczesnych czytelników – są często trudne do pogodzenia z obrazem Boga miłosiernego. W związku z tym wielu biblistów i teologów interpretuje Księgę Jozuego raczej jako dzieło o charakterze teologicznym i literackim niż ścisłą kronikę wydarzeń. Cuda, takie jak zatrzymanie słońca czy upadek murów Jerycha po procesji, mają w tym ujęciu znaczenie symboliczne: ukazują zwycięstwo Boga nad wrogami Jego ludu i wierność Jego obietnicom. W tradycji chrześcijańskiej Jozue bywa odczytywany alegorycznie – jako figura Chrystusa prowadzącego wiernych do „ziemi obiecanej” zbawienia, a podbój Kanaanu staje się metaforą duchowej walki z grzechem.

          Ostatecznie Księga Jozuego pozostaje tekstem o złożonym statusie – na styku historii, teologii i literatury. Dla jednych jest świadectwem Bożej wierności, dla innych – wyzwaniem, które wymaga reinterpretacji w świetle współczesnej etyki i świadomości historycznej. Jej przesłanie, choć zakorzenione w realiach starożytnego Bliskiego Wschodu, wciąż inspiruje i prowokuje do refleksji nad tym, jak łączyć wiarę, historię i moralność w dialogu między przeszłością a teraźniejszością.

 

Księga Powtórzonego Prawa

 

          Księga Powtórzonego Prawa (Deuteronomium) to piąta i ostatnia księga Pięcioksięgu Mojżeszowego, zamykająca Torę. W tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej odgrywa niezwykle istotną rolę, zarówno teologiczną, jak i moralno-prawną.

          Księga ma formę długiego przemówienia Mojżesza do ludu Izraela u progu wejścia do Ziemi Obiecanej. To swoisty testament przywódcy, który nie wejdzie do Kanaanu, ale pragnie przekazać ludowi swoje ostatnie przestrogi i nauki. Struktura opiera się na przypomnieniu historii wędrówki Izraela, powtórzeniu Prawa (w tym Dekalogu), ostrzeżeniach przed bałwochwalstwem i niewiernością, obietnicach błogosławieństwa i przekleństwa, przekazaniu przywództwa Jozuemu.

          Centralnym motywem Księgi jest przymierze między Bogiem a ludem Izraela. Zostaje ono odnowione, a jego warunki wyraźnie wyłożone. Posłuszeństwo prowadzi do błogosławieństwa, nieposłuszeństwo – do przekleństwa. Ta binarna logika staje się podstawą wielu późniejszych ksiąg prorockich.

          Księga mocno podkreśla monoteizm – „Słuchaj, Izraelu! Pan jest naszym Bogiem – Panem jedynym” (Pwt 6,4). To tzw. Szema Izrael, jedno z najważniejszych wyznań wiary w judaizmie. Zakazuje się czci obcych bogów, nakazuje całkowitą lojalność i miłość do Boga.

           Deuteronomium zawiera rozbudowany kodeks prawny, obejmujący zarówno prawo religijne, jak i cywilne. Pojawia się troska o sprawiedliwość społeczną, ochronę wdów, sierot, cudzoziemców, a także przepisy ograniczające władzę króla czy obowiązki kapłanów i lewitów.

           Księga prawdopodobnie powstała w czasie reformy Jozjasza (VII w. przed Chr.), najprawdopodobniej w kontekście reformy religijnej króla Jozjasza,. gdy dążono do centralizacji kultu w Jerozolimie i ujednolicenia religii narodowej. Księga miała więc nie tylko funkcję religijną, ale również polityczną i tożsamościową – konsolidowała wspólnotę wokół kultu Jahwe i Jerozolimy.

          Księga stała się fundamentem późniejszego judaizmu – to z niej czerpią prorocy, a potem rabini, komentując Prawo i życie religijne. Również w chrześcijaństwie KPP odgrywa ważną rolę – Jezus cytuje ją wielokrotnie, np. w kuszeniu na pustyni, a idea „miłości Boga całym sercem” (Pwt 6,5) staje się jednym z filarów Ewangelii.

          Księga Powtórzonego Prawa pozostaje aktualna jako wezwanie do wierności, sprawiedliwości i duchowej odpowiedzialności. W tradycji chrześcijańskiej jej motywy są żywo obecne – np. Jezus cytuje ją podczas kuszenia na pustyni. Dla współczesnego czytelnika może stanowić refleksję nad relacją prawa i miłości, wolności i odpowiedzialności.

         Księga Powtórzonego Prawa ma wyraźnie charakter doktrynalny – została zredagowana, by ukształtować i umocnić religijną tożsamość Izraela w duchu monoteizmu, przymierza i etyki prawa. Powstała w konkretnym kontekście historycznym, prawdopodobnie jako część reformy religijnej, i odgrywała kluczową rolę w rozwoju późniejszej doktryny judaistycznej. Oprócz przepisów to religijna narracja, która ma kształtować sumienia.

          Werset który przykuwa uwagę: "On jest Bogiem zazdrosnym" (Pwt 4,24). Stwierdzenie to  „Ja, Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym” (Wj 20,5, por. Pwt 4,24) może brzmieć zaskakująco, zwłaszcza że zazdrość u ludzi zwykle kojarzy się z czymś negatywnym – z małością, nieufnością, egoizmem. Jednak w kontekście biblijnym to wyrażenie ma inne, głębsze znaczenie.

          Biblijna „zazdrość” Boga nie jest emocją kapryśną czy niską. Jest to raczej gorliwość o wierność, troska o relację przymierza z człowiekiem – zwłaszcza z Izraelem, który był uważany za „lud Boży”. Bóg pragnie pełnej wierności, tak jak małżonek oczekuje wierności od współmałżonka. Stąd metafory małżeńskie w Starym Testamencie – np. gdy Izrael czcił innych bogów, prorocy (np. Ozeasz) mówili o «duchowym cudzołóstwie». W tym sensie zazdrość Boga nie jest słabością, lecz świadectwem Jego zaangażowania i miłości. Zazdrość Boga oznacza też Jego wyłączność jako Boga prawdziwego. W starożytności politeistyczne religie często łączyły różne kulty, ale Bóg Izraela domagał się oddania tylko Jemu: "Nie będziesz miał bogów cudzych przede Mną” (Wj 20,3). Zazdrość w tym kontekście to niezgoda Boga na duchową zdradę, ale także ochrona człowieka przed fałszem i niewolą bożków (czy to fizycznych posągów, czy idei, które zajmują miejsce Boga w ludzkim sercu). Boża zazdrość łączy się też z Jego sprawiedliwością. Gdy lud łamie przymierze, Bóg reaguje – czasem gniewem, karą, ale zawsze z celem przywrócenia relacji. Nie jest obojętny. W tym sensie zazdrość Boga ma także wymiar moralny i wychowawczy.

            Niektóre prawa mogą dzisiaj wywoływać uśmiech czytających, np. "Kobieta nie będzie nosiła ubioru mężczyzny ani mężczyzna ubioru kobiety; gdyż każdy, kto tak postępuje, obrzydły jest dla Pana, Boga swego." (Pwt 22,5); "Nikt, kto ma zgniecione jądra lub odcięty członek, nie wejdzie do zgromadzenia Pana" (Pwt 23,2).

          Powyższe cytaty utwierdzają mnie w przekonaniu, że nie pochodzą od Boga, ale są wynikiem ludzkich tradycji, przekonań, upodobań.

 

Księga Liczb

 

          Księga Liczb jest w zasadzie kontynuacją Księgi Kapłańskiej. Następuje bezpośrednio po Księdze Kapłańskiej. Pod względem narracyjnym kontynuuje historię Izraela na pustyni, zaczynając od drugiego roku po wyjściu z Egiptu – tam, gdzie Księga Kapłańska się kończy.

         Księga Liczb zawiera mieszankę narracji historycznej i prawa. Opisuje wydarzenia z wędrówki Izraelitów przez pustynię, ich bunt, karę, spisy ludności, reorganizację obozu, a także kolejne przepisy. W odróżnieniu od Kapłańskiej, która jest raczej statyczna i "teologiczno-rytualna", Księga Liczb jest dynamiczna i narracyjna – to opowieść o podróży, niepowodzeniach i przygotowaniu do wejścia do Ziemi Obiecanej.

          Warto jednak pamiętać, że każda z ksiąg ma odmienny charakter i cel teologiczny.

          Autor ujawnia sposób komunikowania się z prorokami: "[Bóg] rzekł: «Słuchajcie słów moich: Jeśli jest u was prorok, objawię mu się przez widzenia, w snach będę mówił do niego." (Lb 12,6). Decyduje się jednak na niespójność z innym przekazem bilijnym "Nie możesz oglądać mojego oblicza, bo nie może człowiek oglądać Mnie i pozostać przy życiu " (Wj 22,20)   w słowach: "Twarzą w twarz mówię do niego - w sposób jawny, a nie przez wyrazy ukryte. On też postać Pana ogląda " (Lb 12,8).

          Może autor chciał podkreślić wyjątkową relację z Mojżeszem. Oglądanie Boga „Twarzą w twarz” w Lb 12,8 to antropomorfizm, oznaczający bliskość i bezpośredniość objawienia, ale nie dosłowne widzenie istoty Boga.

          Widzenie postaci Pana należy raczej rozumieć jako teofanię — widzialną formę Bożej obecności (np. w ogniu czy obłoku) — a nie jako oglądanie Jego Boskiej natury. Przy założeniu legendarnego statusu Mojżesza, sam werset może być traktowany jako pozbawiony znaczenia dosłownego.

          Można też uznać, że Biblia posługuje się różnorodnym językiem i obrazami, by wyrazić relację człowieka z Bogiem — relację, której nie da się sprowadzić do czystej logiki, lecz która wymaga interpretacji w świetle całego Objawienia.

Księga Kapłańska i w niej anachronizmy

          Księga Kapłańska zawiera w sobie również pewne anachronizmy, czyli elementy, które nie pasują do opisywanej epoki i najprawdopodobniej pochodzą z późniejszych czasów. Wskazuje to, że księga ta nie była spisana w okresie wędrówki Izraelitów po pustyni, ale była redagowana lub uzupełniana w kolejnych wiekach, szczególnie w okresie monarchii lub po wygnaniu babilońskim. Oto kilka przykładów anachronizmów w Księdze Kapłańskiej:

          W Księdze Kapłańskiej znajdują się przepisy, które wyraźnie odnoszą się do świątyni jerozolimskiej, mimo że za czasów Mojżesza jej jeszcze nie było – istniał tylko namiot spotkania (Przybytek). Przykładem może być fragmenty dotyczące ofiar, które zdają się zakładać istnienie ustalonego miejsca kultu, co pasuje bardziej do czasów po osiedleniu się Izraela w Kanaanie.

          Księga Kapłańska szczegółowo opisuje role kapłanów (szczególnie potomków Aarona) i lewitów. Wydaje się, że układ ten jest już w pełni rozwinięty, co raczej odpowiada okresowi po wybudowaniu Świątyni Salomona lub nawet czasom reformy kapłańskiej w epoce powygnaniowej.

          Niektóre przepisy (np. w Kpł 17–26, tzw. Kodeks Świętości) odnoszą się do życia w osiadłej społeczności, która ma wyraźnie zorganizowane granice, normy społeczne i relacje z cudzoziemcami. To świadczy o bardziej rozwiniętym społeczeństwie niż koczownicza grupa na pustyni.

          Język i pojęcia związane z kultem, rytuałami oczyszczenia, grzechem i przebłaganiem są bardzo rozwinięte, co sugeruje długi proces refleksji teologicznej i prawnej. Niektóre z nich odzwierciedlają teologie i praktyki rozwinięte dopiero w okresie Drugiej Świątyni (po 515 r. przed Chr.).

          Wiele przepisów z Księgi Kapłańskiej zostało zredagowanych lub spisanych po reformie króla Jozjasza (koniec VII w. przed Chr.) albo nawet po wygnaniu babilońskim (VI–V w. przed Chr.), co potwierdzają zarówno różnice językowe, jak i ideologiczne w porównaniu do wcześniejszych tekstów. Nazywa się to redakcją z deuteronomiczną.

          Z dzisiejszej perspektywie inaczej brzmią zakazy: " Nie będziecie jeść niczego z krwią. Nie będziecie uprawiać wróżbiarstwa. Nie będziecie uprawiać czarów.  Nie będziecie obcinać w kółko włosów na głowie. Nie będziesz golił włosów po bokach brody.  Nie będziecie nacinać ciała na znak żałoby po zmarłym. Nie będziecie się tatuować." (Kpł 19,26–28); "Nie będziecie się zwracać do wywołujących duchy ani do wróżbitów. Nie będziecie zasięgać ich rady, aby nie splugawić się przez nich. " (Kpł 19,31), stanowi *kategoryczny zakaz praktyk okultystycznych, takich jak wywoływanie duchów czy wróżbiarstwo. Zakaz ten opiera się na idei czystości rytualnej i duchowej, oraz na wyłączności relacji między Izraelitą a Bogiem — Jahwe. Kontakt z medium lub wróżbitą miał być nie tylko przestępstwem religijnym, ale też aktem duchowego zanieczyszczenia.

          Wywołanie ducha Samuela pod naciskiem Saula świadczy, że zakaz ten nie był respektowany. Historia Saula, który na krótko przed śmiercią zwraca się do wróżki z Endor, aby wywołała ducha proroka Samuela, było rażącym naruszeniem tego zakazu, zwłaszcza, że Saul sam wcześniej usunął wróżbitów z kraju (1 Sm 28,3), co oznacza, że był świadomy obowiązującego prawa i jego znaczenia.

Jednak z powodu rozpaczy i milczenia Boga (braku odpowiedzi przez proroków, sny czy urim), Saul łamał własne zasady i szukał kontaktu z duchami zmarłych.

          Wydarzenie to pokazuje hipokryzję i duchowy upadek Saula, który w chwili kryzysu odwraca się od Boga i zwraca się do zakazanych praktyk. Duch Samuela, według tekstu, rzeczywiście się pojawia, co czyni tę scenę bardzo dramatyczną i niejednoznaczną teologicznie. Pojawia się pytanie: czy to naprawdę Samuel, czy tylko złudzenie wywołane przez wróżkę? Tekst zdaje się sugerować, że to rzeczywiście był Samuel, co jeszcze bardziej podkreśla powagę sytuacji.

          Zakaz z Kpł 19,31 istniał, ale nie zawsze był przestrzegany – zarówno przez jednostki, jak i przez całe społeczności w różnych okresach historii Izraela. Historia Saula potwierdza napięcie między ideałem a rzeczywistością – nawet władcy, którzy znali prawo Boże, potrafili je złamać w sytuacjach desperacji.

          Dla redaktorów biblijnych opowieść o Saulowym kontakcie z wróżką ma wymiar ostrzegawczy – Saul, który nie posłuchał Boga i sięgnął po zakazane środki, został ostatecznie odrzucony i poniósł tragiczną śmierć. Z teologicznego punktu widzenia – tekst z Kapłańskiej ukazuje jasne granice duchowej czystości, a historia Saula – konsekwencje ich przekroczenia.       

          Werset: „Nie wolno sprzedawać ziemi na zawsze, bo ziemia należy do Mnie, a wy jesteście u Mnie przybyszami i osadnikami.” (Kpł 25,23n) wydaje się sprzeczny z: „A ty zostań tutaj ze Mną. Ja ci powiem wszystkie moje polecenia, prawa i nakazy, jakich masz ich nauczyć, aby je pełnili w ziemi, którą Ja im daję na własność." (Pwt 5,31).

          Na pierwszy rzut oka wydaje się, że te dwa wersety stoją w sprzeczności: raz ziemia nie może być niczyją trwałą własnością, a raz jest ona dana na własność ludowi. Ten pozorny konflikt można wyjaśnić dwoma sposobami rozumienia ziemi –

teologiczny i praktyczny. W ujęciu duchowym i teologicznym (Kpł), ziemia należy zawsze i bezwzględnie do Boga – człowiek nie może jej sobie przywłaszczyć w sposób absolutny. Ten punkt widzenia chroni przed bałwochwalstwem własności, przypominając o tym, że wszystko, co posiadamy, jest ostatecznie darem. W kontekście społecznym i prawnym (Pwt), ziemia jest dana narodowi jako święte dziedzictwo – jako przestrzeń życia, w której mają obowiązywać prawa Boże.

          W ten sposób obydwa wersety tworzą napięcie, ale nie sprzeczność. Pokazują, że ziemia jest jednocześnie darem i zobowiązaniem – nigdy wyłącznie własnością do dowolnego dysponowania.

          Werset: "Ja jestem Pan, Bóg wasz, który wyprowadził was z ziemi egipskiej, abyście przestali być ich niewolnikami. Ja rozbiłem drągi waszego jarzma i dałem wam możność chodzenia z podniesioną głową." (Kpł 26,13) był dla mnie inspiracją do napisania eseju "Człowiek byt niemal doskonały", Coriolanus, 2006. 

Moje blogi:

swieckiteolog.blogspot.com  

wiara-rozumna.blog.onet.pl